سفر به شهر مقدس یونانیان باستان در ایران؛ از معبد خورهه چه می دانید؟
راهنماتو – کاوش های پیاپی در محوطه باستانی خورهه به خصوص معبد خورهه از دوره قاجار تا دهه های اخیر و یافته های آن نشان از اهمیت این نقطه از دوران هخامنشیان تا ساسانیان دارد. به استناد آنچه کاوشگران عقیده دارند، این معبد در دوره سلوکیان ساخته شده است.
به گزارش راهنماتو، معبد خورهه، با ستون‌های استوار و معماری رازآلود خود، یکی از بحث‌برانگیزترین بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود. جالب است بدانید در اوستا، خورهه به معنای برآمدن خورشید است که نشان از اهمیت این مکان و مقدس بودن آن برای ایرانیان است.
این سازه که در میان اهالی به نام “معبد میلون” نیز شناخته می‌شود، قرن‌هاست که در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است؛ آیا این بنا یک معبد یونانی از دوره سلوکی است که آن را به دیونیسوس نسبت می دهند، یا کاخی اشکانی که کاربری نیایشی نیز داشته است؟
باستان‌شناسانی مثل هرتسفلد تا رهبر، نظریات متفاوتی درباره قدمت و کاربرد این بنا ارائه داده‌اند، اما هنوز هم پرسش‌های بسیاری بی‌پاسخ مانده‌اند. در این مطلب از راهنمای سیر و سفر به این پرسش پاسخ می دهیم که آیا خورهه نمادی از تلفیق هنر یونانی و ایرانی است، یا نشانه‌ای از قدرت‌نمایی شاهان اشکانی در برابر نفوذ فرهنگ غربی؟
پیشینه معبد خورهه
معبد خورهه یکی از شاخص‌ترین آثار باستانی ایران است که از دیرباز مورد توجه پژوهشگران و باستان‌شناسان قرار گرفته است. این بنا که در میان مردم محلی به “معبد میلون” نیز معروف است، دارای عناصری از معماری یونانی و ایرانی است که سبب اختلاف نظر در مورد تاریخ و کاربری آن شده است.
بررسی‌های اولیه این محوطه در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی (۱۸۵۰ میلادی) به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار انجام شد. نخستین حفاری‌های علمی در سال ۱۳۳۵ توسط علی حاکمی آغاز شد و بعدها بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۹ تحت نظارت مهدی رهبر ادامه یافت. در این کاوش‌ها، شواهدی از دوره‌های سلوکی، اشکانی و حتی اوایل ساسانی به دست آمد که نشان می‌دهد این بنا در طول تاریخ به‌طور مداوم مورد استفاده بوده است.
در مورد قدمت و کاربری این بنا، نظرات مختلفی مطرح شده است. برخی از پژوهشگران همچون ارنست هرتسفلد، آندره گدار و رومن گیرشمن، آن را معبدی متعلق به دوره سلوکی دانسته‌اند. در مقابل، برخی دیگر از محققان مانند فن در اوستن، شیپمن و پوگاچنکوا، آن را به دوره اشکانی نسبت داده‌اند. مالکوم کالج و مری بویس نیز این بنا را نمونه‌ای از معماری نیایشگاهی دوره هلنیستی در ماد معرفی کرده‌اند. با توجه به این نظرات متفاوت، خورهه یکی از مهم‌ترین نمونه‌های معماری تلفیقی یونانی-ایرانی محسوب می‌شود که کاربری دقیق آن همچنان مورد بحث است.
کاربری معبد خورهه؛ از کاخ اشرافی تا گورستان تاریخی
معبد خورهه، یا به‌طور دقیق‌تر محوطه تاریخی خورهه، بنایی رازآلود است که طی سال‌ها تفسیرهای گوناگونی درباره کاربری آن ارائه شده است. در ابتدا، برخی از محققان مانند هرتسفلد با توجه به سرستون‌های ایونیک یونانی، این مکان را معبدی از دوران سلوکیان مربوط به دیونیسوس دانسته بودند. اما دیونیسوس کیست و چرا برای یونانیان مهم بوده است؟
دیونیسوس، ایزد شراب، زراعت انگور و حاصل‌خیزی در اساطیر یونانی، نمادی از رهایی، شیدایی و قدرت طبیعت است. او نه تنها خدای شراب و جشن‌های شادمانی بود، بلکه به‌عنوان خدای الهام‌بخش هنر و خلسه‌های آیینی نیز شناخته می‌شد. دیونیسوس در نزد یونانیان اهمیت ویژه‌ای داشت زیرا نمایانگر قدرت طبیعت و تأثیر آن بر زندگی انسانی بود. پرستش او اغلب با مراسم شراب‌خواری و رقص همراه بود که به باور آن‌ها می‌توانست به حاصل‌خیزی زمین و شکوفایی کشاورزی کمک کند. همچنین دیونیسوس با روحیهٔ شاد و جشن‌های پرهیجان خود، نماد آزادی و رهایی از محدودیت‌های اجتماعی بود و به همین دلیل در میان مردم یونان محبوبیت زیادی داشت. به همین دلیل اگر یونانیان پس از حمله به ایران و برپایی حکومت سلوکیان این مکان را به عنوان معبد دیونیسوس در نظر گرفته باشند، این مکان را مقدس می دانستند.
به هر رو کاوش‌های جدیدتر نشان داد که این بنا در واقع به دوره اشکانیان تعلق داشته و در هزاره اول قبل از میلاد ساخته شده است.
کاخی اشرافی از دوره اشکانی:
تحقیقات نشان داده است که این بنا در اصل یک کاخ اختصاصی بوده که توسط اشراف یا حکام محلی در دوران اشکانیان ساخته شده است. ساختار معماری، شامل ایوانی باشکوه، حیاط مرکزی، اتاق‌های متعدد و تزئینات رنگی، همگی نشان‌دهنده یک اقامتگاه مجلل هستند که برای سکونت افراد بلندمرتبه استفاده می‌شده است.
کاربری هلنیستی – ایرانی:
وجود المان‌های معماری یونانی در ستون‌ها، برخی محققان را به این نتیجه رسانده که این بنا تأثیراتی از هلنیسم داشته است، اما تحقیقات جدید نشان داده که این تأثیرات صرفاً یک اقتباس محلی از معماری یونانی بوده و هویت بنا همچنان ایرانی باقی مانده است.
تحول به گورستان در عصر ایلخانی:
نکته شگفت‌انگیز دیگر این است که در دوران ایلخانان، محوطه خورهه به یک گورستان تبدیل شده است. اسکلت‌های کشف‌شده در این منطقه نشان می‌دهد که این مکان در دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته و کاربری آن تغییر کرده است.
بر خلاف تصورات اولیه که معبد خورهه را یک معبد یا آتشکده می‌دانستند، تحقیقات جدید نشان داده که این مکان در اصل یک کاخ اشرافی از دوره اشکانی بوده است که در دوره‌های بعدی تغییر کاربری داده و حتی در دوران اسلامی به عنوان گورستان ایلخانی مورد استفاده قرار گرفته است. این بنا، نمونه‌ای کم‌نظیر از تأثیرات معماری ایرانی و یونانی است که همچنان در میان تاریخ‌دوستان و باستان‌شناسان جذابیت خاصی دارد.
معماری باشکوه معبد خورهه؛ تلفیقی از هنر ایران و یونان
در دل سرزمین باستانی ایران، جایی که تاریخ در هر گوشه‌اش نجوا می‌کند، معبد خورهه همچون یادگاری از شکوه گذشته، استوار ایستاده است. این بنای اسرارآمیز، که گاه آن را خانه‌ای اشرافی و گاه معبدی مقدس دانسته‌اند، ترکیبی شگفت‌انگیز از معماری ایرانی و یونانی را در خود جای داده است.
معبد خورهه از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
ایوانی باشکوه که روزگاری شش ستون افراشته داشت و اکنون تنها دو ستون آن همچنان پابرجاست.
بخش درونی با حیاط مرکزی که حس آرامش را به ساکنان خود هدیه می‌داده است.
بخش بیرونی با اتاق‌هایی متقارن، که همچون نگهبانانی خاموش، رازهای این بنا را در دل خود حفظ کرده‌اند.
معماران خورهه، برای ساخت این بنا از سنگ‌های تراورتن بهره گرفته‌اند؛ سنگ‌هایی که استقامتشان همچون خاطراتی از روزهای دور، هنوز باقی مانده است. دیوارهای خشتی این بنا، که با رنگ‌های سرخ و سفید تزیین شده‌اند، نشان می‌دهند که این مکان برای مدتی طولانی مورد استفاده بوده است.
ستون‌های معبد خورهه، با طراحی خاص خود، چشمان هر بیننده‌ای را خیره می‌کنند. این ستون‌ها که به سبک ایونی یونانی ساخته شده‌اند، از شش قطعه سنگ بدون ملات تشکیل شده‌اند و با حفره‌هایی مکعب‌شکل و قطعات چوبی درهم قفل شده‌اند؛ روشی هوشمندانه که هم در معماری هخامنشی دیده می‌شود و هم در بناهای یونانی.
سرستون‌های خورهه، به زیبایی تمام، با دو مخروط ناقص که از قاعده کوچک به هم متصل شده‌اند، تراشیده شده‌اند. در میانه این تقاطع، عنصری ضربدری همچون امضایی هنرمندانه خودنمایی می‌کند. صفحه‌ای سنگی بر فراز این سرستون‌ها قرار دارد که زمانی، تیرهای چوبی یا سنگی سقف بر روی آن استوار بوده‌اند.
پایه‌های سنگی این بنا، با حجاری‌های دقیق و متوازن، همچون نگهبانانی وفادار، از گذشته‌ای پررمزوراز سخن می‌گویند. این پایه‌ها، از مکعب‌هایی منظم ساخته شده‌اند که با دقت در کنار هم قرار گرفته‌اند تا استحکام این بنا را برای قرن‌ها تضمین کنند.
معبد خورهه کجاست؟
معبد خورهه در شهر محلات قرار دارد که خود یکی از شهرهای مهم در ایران باستان و تقسیمات شهری ان دوره است. برای رفتن به معبد خورهه باید به استان مرکزی، محلات، ۴۸ کیلومتری شمال شرق محلات بروید.
