با کاروان نادرشاه افشار به کاخ خورشید؛ زیباترین مکان تاریخی کلات نادری در نزدیکی مشهد
راهنماتو- در کوه‌های کلات و در فاصله‌ای نه‌چندان دور از مشهد، بنایی اسرارآمیز و باشکوه سر برآورده که نام آن با یکی از پرهیاهوترین پادشاهان تاریخ ایران گره خورده است؛ «کاخ خورشید»، یادگاری از نادرشاه افشار، نه تنها نمادی از هنر معماری قرون گذشته، بلکه تلاشی هوشمندانه برای زنده نگه‌داشتن تاریخ در عصر افشاریان است.
به گزارش راهنماتو، در کوه‌پایه‌های خراسان، با نام کلات نادری، به بنایی بر می‌خوریم که انگار خورشید در سنگ و آجرهای آن تجسم یافته است. کاخ خورشید، بنای ناتمامی که نادرشاه افشار، فاتح هند و نابغه نظامی ایران، ساخت آن را آغاز کرد؛ این نه کاخی تمام‌عیار بود و نه آرامگاهی معمول. این بنای استوانه‌ای‌شکل با الهام از برج‌های آرامگاهی دوره ایلخانی، در دل خود ترکیبی هنرمندانه از عناصر معماری ایرانی و هندی را جای داده است. سنگ‌های سرخ و سفید حجاری‌شده، تزئینات ظریف و نقوشی کهن، همگی گویای عظمت فکری است که پشت ساخت این اثر جاودانه نهفته است.
اگرچه سلطنت نادر کوتاه بود، اما این بنا تا امروز، صدای بلند تاریخ را در دل خراسان طنین‌انداز کرده است. کاخ خورشید نه صرفاً یادگار یک شاه، بلکه آیینه‌ای از شکوه، غرور و سبک معماری ویژه‌ای‌ست که در برابر زلزله نیز هوشمندانه طراحی شده. درزهای انقطاع، پلان متقارن، دیوارهای قطور و هشت‌ضلعی محافظ اطراف استوانه، همگی نشان از درک عمیق مهندسی و زیبایی‌شناسی در آن دوران دارد.
با قدم‌زدن در باغ اطراف این عمارت، در سایه فواره‌ها و میان درختان کهن، می‌توان نجواهای تاریخ را شنید و عظمت نادری را دوباره احساس کرد. اینجا، کاخ خورشید است؛ قلب تپنده تاریخ در شمال شرق ایران که در این مطلب از راهنمای سیر و سفر به آن می‌پردازیم.
بیشتر بخوانید: ۵ جاذبه طبیعی نیشابور برای پیک‌نیک در تعطیلات آخر هفته
بیشتر بخوانید: ۸ گیاه آپارتمانی که استرس را از بین می‌برند!
بیشتر بخوانید: شعردرمانی؛ گله از یار دل‌آزار در شعر وحشی بافقی
شهر مرزی کلات، دژ افسانه‌ای خراسان
شهر مرزی کلات با وسعتی نزدیک به ۳٬۰۲۲ کیلومتر مربع در شمال‌شرقی ایران و استان خراسان رضوی قرار گرفته است. این منطقه از شمال با تپه‌ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۲ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است و از جنوب به رشته‌کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس، و از غرب به شهرستان درگز محدود می‌شود. فاصله این شهر تا مشهد، از طریق جاده‌ای کوهستانی، حدود ۱۴۱ کیلومتر است.
کلات در طول تاریخ، همواره نقشی برجسته در رخدادهای سیاسی و نظامی شرق ایران ایفا کرده است. استحکامات طبیعی این منطقه، به‌ویژه قلعه‌ی تسخیرناپذیر آن که در روزگاران گذشته با سلاح‌های ابتدایی نفوذ به آن تقریباً ناممکن بود، برای سرداران، طاغیان و حاکمان گریزپا همواره جذابیتی ویژه داشته است.
نخستین اشاره‌های مکتوب به کلات را می‌توان در شاهنامه فردوسی یافت، آنجا که در داستان فرود، پسر سیاوش، از کلات و چرم (دهستانی در همین منطقه) به‌عنوان پناهگاه یاد می‌شود. با این‌حال، در منابع جغرافی‌نویسان عرب قرون سوم و چهارم، نامی از کلات به چشم نمی‌خورد.
ردپای کلات نادری در تاریخ ایران
کلات در طول تاریخ همواره محل پناه و مقاومت بوده است. برای نمونه، در سال ۳۸۱ هجری قمری، ابوعلی سیمجور پس از شکست از پدر سلطان محمود غزنوی، به کلات پناه برد.
همچنین در دوران مغول، ارغون‌شاه، نوه هلاکوخان و حاکم خراسان در دوره ایلخانی، پس از مجادلاتی برای جانشینی، به کلات گریخت؛ چنان‌که آثاری به نام او هنوز در این منطقه دیده می‌شود. با همه این فراز و نشیب‌ها، دوران طلایی کلات، بی‌تردید عصر نادرشاه افشار بود. کلات در آن زمان نه تنها مرکز قدرت نظامی، بلکه نمادی از شکوه سیاسی و معماری افشاری به‌شمار می‌رفت.
اما پس از مرگ نادر، به‌تدریج از اهمیت و نقش راهبردی آن کاسته شد. در میان یادگارهای برجای‌مانده از آن دوران، بنایی وجود دارد به نام «کاخ خورشید»؛ عمارتی باشکوه که در قلب کلات همچون نگینی می‌درخشد. با این حال، این بنا همواره با نوعی ابهام همراه بوده است. اگرچه آن را کاخ می‌نامند، برخی منابع از آن به عنوان آرامگاه نادرشاه یاد کرده‌اند. معماری این بنا نیز از الگوی رایج کوشک‌های ایرانی و طرح‌های آرامگاهی فاصله دارد؛ چیزی میان یک کاخ تشریفاتی، یک آرامگاه سلطنتی و یک بنای یادمانی.
چرا اسم این کاخ را کاخ خورشید گذاشتند؟
خورشید در فرهنگ ایران باستان و تاریخ ایران‌زمین، نمادی دیرینه از نور، قدرت، پادشاهی، بزرگی، قداست و نظم کیهانی بوده است. از این‌رو، برخی بر این باورند که انتخاب واژه «خورشید» برای این بنا، تأکیدی بر جایگاه شاهانه نادر و اقتدار بی‌چون‌وچرای او بوده است. همان‌گونه که در کتاب نادرنامه، نادرشاه «خورشیدکلاه» و قلعه کلات «فلک رفعت» نامیده شده‌اند، این نام‌گذاری، به نوعی تجلی از تشبیه شاه به خورشید است.
گروهی از پژوهشگران، فرم هندسی استوانه‌ای بنا و نیم‌ستون‌های شعاع‌وار اطراف آن را همانند پرتوهای خورشید می‌دانند. در برخی متون آمده است که این ویژگی معماری، علت این نام‌گذاری بوده است. بنا همچنین به‌گونه‌ای طراحی شده که طلوع و غروب خورشید دقیقاً از محور شرقی-غربی آن قابل رصد است.
فرضیه‌ای نیز مطرح شده که «خورشید»، نام یکی از زنان محبوب نادرشاه بوده است. اما این فرضیه بر پایه حدس است و تاکنون هیچ سند تاریخی معتبری از آن پشتیبانی نمی‌کند. افزون بر آن، شخصیت مقتدر و نظامی نادرشاه و روحیه ساده‌زیست او، چنین انتسابی را کمتر محتمل می‌سازد.
برخی شواهد نیز نشان می‌دهد که این بنا در گذشته با نام «چهارباغ نادری» شناخته می‌شده است و بعدها، در دوره‌های بعد از افشاریان، نام «خورشید» به آن اطلاق شده است. بنابر کاوش‌های یعقوب دانش‌دوست، وجود یک باغ ایرانی چهارباغ در پیرامون بنا تأیید شده است.
در کاخ خورشید چه می‌کردند؟
عمارت خورشید در کلات نادری یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی دوره افشاریه است که درباره کاربری اصلی آن نظرات متفاوتی ارائه شده است. برخی این بنا را کاخی سلطنتی برای نادرشاه دانسته‌اند، اما شواهد تاریخی و معماری چنین نظری را رد می‌کند. نادرشاه به زندگی نظامی و چادرنشینی خو گرفته بود و در هیچ‌یک از منابع معتبر تاریخی، اشاره‌ای به ساخت کاخی ویژه برای اقامت او وجود ندارد. از سوی دیگر، فضای محدود و طراحی خاص عمارت خورشید با کاربری کاخ سازگاری ندارد و نمی‌توان آن را محل اقامت دائمی یا مجلل دانست.
نظریه دیگری که از عمارت خورشید به‌عنوان مقبره نادرشاه یاد می‌کند نیز با اشکالاتی روبه‌روست. گرچه برخی منابع همچون نادرنامه و عالم‌آرای نادری از تلاش نادر برای ساخت مقبره‌ای در مناطق مختلف یاد کرده‌اند، اما ویژگی‌های عمارت خورشید با توصیف آن مقبره‌ها هماهنگ نیست. نمای سفید، فقدان سنگ سیاه، و عدم اشاره مستقیم منابع تاریخی به ساخت این عمارت به عنوان مقبره، نشان می‌دهد که چنین کاربری‌ای نیز برای آن متصور نیست. افزون بر این، دفن نادر در مشهد، که پایتخت رسمی‌اش بود، دلیلی دیگر برای رد فرضیه مقبره بودن عمارت خورشید است.
با بررسی دقیق معماری، موقعیت جغرافیایی و شواهد تاریخی، می‌توان گفت کاربری اصلی عمارت خورشید به احتمال زیاد بنایی تشریفاتی با هدف اقامت موقت، رسیدگی به امور حکومتی و نمادسازی از قدرت نادرشاه در منطقه کلات بوده است. طرح دقیق، معماری منحصربه‌فرد و قرارگیری در مرکز یک باغ چهاربخشی، همگی نشان از آن دارند که نادر در نظر داشت بنایی باشکوه و نمادین در کلات ایجاد کند که بتواند شکوه سلطنت او را حتی در مناطق مرزی و دورافتاده به نمایش بگذارد.
در دوره‌های بعد، به‌ویژه در عصر قاجار، عمارت خورشید به‌عنوان مرکز حکومتی و مقر فرماندهی منطقه کلات مورد استفاده قرار گرفت. گزارش‌های سفرنامه‌نویسان و وجود سربازخانه و فضاهای اداری در اطراف آن، نشان می‌دهد که این بنا کاربری نظامی-اداری پیدا کرده بود. تغییرات انجام‌شده در تزئینات داخلی و مرمت بنا در این دوره نیز نشانگر نقش مهم و ادامه‌دار آن در ساختار سیاسی و حکومتی منطقه است.
جلوه ظاهری کاخ خورشید
معماری کاخ خورشید نمونه‌ای منحصربه‌فرد از ترکیب سبک‌های ایرانی، هندی و مغولی است که در دوره افشاریه و به دستور نادرشاه در شهر کلات ساخته شد. این بنا از دو بخش اصلی تشکیل شده: یک بدنه استوانه‌ای بلند در مرکز و یک حجم هشت‌ضلعی در پیرامون آن. استوانه از بیرون به شکل مدور و از درون هشت‌ضلعی است، و فضای مرکزی آن با گنبدی کم‌ارتفاع پوشیده شده است. ارتفاع این استوانه حدود 17.37 متر و قطر بیرونی آن نزدیک به 16.25 متر است. بنا دارای سه طبقه شامل زیرزمین، همکف و طبقه اول است و چهار ورودی اصلی در جهات مختلف دارد که فضای داخلی را با بیرون مرتبط می‌سازد. پیرامون بنا ایوان‌ها و ایوانچه‌هایی وجود دارد که با راهروهایی باریک به هم متصل‌اند و این تنوع فضایی به شکوه معماری آن افزوده است.
تزئینات کاخ خورشید نیز از ویژگی‌های برجسته آن به‌شمار می‌رود و به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم می‌شود. در داخل بنا، کتیبه‌ای قرآنی از سوره نبأ به خط نستعلیق وجود دارد که به دور فضای استوانه‌ای می‌چرخد و تاریخ 1160 هجری قمری (1747 میلادی) را دارد، که نشان‌دهنده مراحل پایانی ساخت در زمان حیات نادرشاه است. دیوارهای داخلی با نقاشی‌هایی از گل و گیاه، نقوش اسلیمی و حتی احتمالا تصاویر شاهزادگان افشاری تزئین شده‌اند. در نمای خارجی، از سنگ‌های قرمز ماسه‌ای و مرمر سفید استفاده شده که یادآور معماری گورکانیان هند است. وجود حجاری‌هایی از طوطی، انبه، موز و سایر میوه‌های گرمسیری نیز تأثیر مستقیم هنر شبه‌قاره هند را در طراحی بنا نشان می‌دهد. این ترکیب هنری و ساختاری، کاخ خورشید را به بنایی یادمانی و تشریفاتی بدل کرده است که از نظر فرم، تزئین و هدف ساخت، در میان بناهای تاریخی ایران کم‌نظیر است.
چگونه به کاخ خورشید برویم؟
برای رسیدن به کاخ خورشید در کلات نادری، مسیر خود را از شهر مشهد آغاز کنید و وارد جاده کلات شوید. این جاده از طریق بزرگراه چراغچی قابل دسترسی است و فاصله‌ی تقریبی آن تا کلات حدود ۱۴۵ تا ۱۵۰ کیلومتر است. طی این مسیر با خودرو سواری یا تاکسی حدود ۲ تا ۳ ساعت زمان نیاز دارد.
پس از ورود به شهر کلات، وارد بلوار امام رضا (ع) شده و مسیر را ادامه دهید تا به خیابان امام خمینی برسید. کاخ خورشید در همین خیابان قرار دارد؛ دقیقاً پس از کلانتری مرکزی و در مقابل کوچه امام خمینی ۳۸. این بنا یکی از شاخص‌ترین دیدنی‌های تاریخی منطقه است و در قلب شهر واقع شده است.
