بحران ریزگردها در خوزستان؛ پیامدهای چند بعدی و ضرورت چاره‌جویی
رحمان پاداش؛ دولت چهاردهم در حالی به پایان اولین سال خود نزدیک می‌شود که کشور درگیر مسایل و بحران‌های مختلفی بود و دکتر پزشکیان مسئله ناترازی‌های انرژی را به عنوان اولویت دولت در سال جدید معرفی کرده است. اولویت دادن به این مسئله با توجه به فراگیر بودن ناترازی در کل کشور آن حایز اهمیت زیادی است. با این حال یکی دیگر از بحران‌هایی که در پهنه جنوبی و غربی کشور، بالاخص استان خوزستان، شایع بوده و از اواخر سال گذشته به کرات موجب تعطیلی استان خوزستان شده و از طرفی سلامت شهروندان را نشانه گرفته است مسئله وجود «ریزگرد»ها می‌باشد.
«ریزگرد»ها از دهه نود خورشیدی به اوج خود رسیدند و بجز در برهه‌هایی مهمان ناخوانده خانواده‌های خوزستانی بودند. این پدیده نامیمون زیست محیطی با فرارسیدن فصل گرما خود را بیشتر نشان داده و در کنار گرمای طاقت‌فرسا و قطعی‌های مکرر برق، امان خوزستانی‌ها را بریده است.
پدیده «ریزگرد»ها مربوط به این دولت یا دولت پیشین نیست بلکه از سالها قبل و به دلایل مختلف که ذکر آنها خواهد رفت و همینطور بی‌تدبیری مسئولین مربوطه همچون دیگر ناترازی‌ها رفته رفته پیش رفته تا اینکه در شرایط فعلی به یک بحران زیست محیطی تبدیل شده است. با این حال این موضوع نافی نقش دولت مستقر در رفع این پدیده نبوده و باید هر چه سریعتر برای جلوگیری از تشدید وضعیت چاره‌جویی کند.
اگر چه عوامل مختلفی زمینه ساز آلودگی هوا و وقوع پدیده شوم «ریزگرد»ها هستند با این حال نقش عوامل ناشی از فعالیت انسان‌ها و همینطور عوامل طبیعی در وقوع این پدیده بسیار موثری می‌باشد. عوامل انسانی همچون سدسازی‌های بی رویه و خشک کردن روان آبها، تخریب پوشش گیاهی بخصوص گیاهان مقاوم در برابر فرسایش خاک، تخریب و تغییر کاربری اکوسیستمها به منظور استفاده از منابع زیرزمینی نفت و گاز و سوخت‌های فسیلی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی و کشت محصولات آب‌بَر به خصوص در سالهای کم باران مهمترین نقش را در تشدید «ریزگرد»ها ایفا می‌کنند. از عوامل طبیعی نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛ خشکسالی‌های متمادی، فرسایش خاک، بادهای شدید فصلی که منجر به بلند شدن و جابجایی ریزگردها می‌شوند و … .
ناگفته پیداست که خسارات ناشی از پدیده «ریزگرد»ها ابعاد مختلف از زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد از جمله؛
۱. سلامت
ریزگردها تنها یکی از علل آلودگی هوا و محیط زیست بوده که بیماران با مشکلات تنفسی و قلبی-عروقی را بیشتر از بقیه تحت تاثیر قرار داده و باعث تشدید بیماری آنها می‌گردد. همچنین، تنفس در هوای آلوده سبب ورود گرد و غبار به ریه شده و احتمال ابتلا به سرطان ریه را افزایش می‌دهد. از آنجایی که در جایی مثل خوزستان آلودگی‌های صنعتی نیز وجود دارد سلامت شهروندان بیش از بقیه جاها در معرض خطر بوده که ضرورت توجه جدی دولت به این مسأله را دوچندان می‌کند. اخیرا معاون درمان دانشگاه جندی شاپور از مراجعه ۸۰۰ نفر با علایم قلبی و تنفسی به بیمارستان خبر دادند. همین موضوع نشان می‌دهد که نظام سلامت در تابستان پیش‌رو کار سختی در پیش دارد و باید هر چه سریعتر امکانات و خدمات لازم را برای مقابله با این پدیده بسیج کند.
۲. اقتصاد
پدیده «ریزگرد»ها علاوه بر عوارضی که بر سلامت شهروندان دارد باعث وارد شدن خسارت‌های عظیمی بر پیکره اقتصاد نیمه‌جان کشور می‌گردد. خساراتی که بر محصولات کشاورزی وارد می‌شود، سبب از بین رفتن محصولات باغی و همینطور دامی می‌گردد. تعطیلی ادارات، مدارس و دانشگاهها و عقب افتادن کار شهروندان نیز خسارت‌های زیادی به این بخش از جامعه وارد می‌کند. گرد و خاک باعث کاهش دید افقی و افزایش تصادفات جاده‌ای گشته و از طرفی سبب به تاخیر افتادن پروازها و اخلال در کار ناوگان هوایی و عمومی کشور شده که باعث مشکلات زیادی برای شهروندان می‌شود. افزون بر اینها، وقوع پدیده «ریزگرد» با افزایش مهاجرت از مناطق هدف همراه بوده که در نهایت منجر به خالی از سکنه شدن منطقه از نخبگان و گروه‌های کارآفرین می‌گردد. برآوردها نشان می‌دهد هنگامی که مجموع خسارت‌های این پدیده تجمیع شود متوجه می‌شویم «ریزگرد»ها سالیانه چند ده هزار میلیارد تومان خسارت مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کنند.
۳. بحران‌های اجتماعی
تعطیلی ادارات و کارخانه در اثر پدیده «ریزگرد»ها سبب می‌شود بخش زیادی از کارکنان آنها در خانه مانده و با دورکاری کارهای خود را انجام دهند. این موضوع با کاهش روابط اجتماعی افراد همراه بوده و از طرفی سبب کشیده کشیدن مسائل کاری به محیط خانواده می‌شود که خود مقدمه شروع تنش‌هایی بوده که در نهایت بحران در زندگی خانوادگی و طلاق را پی دارد.
از طرفی هنگامی که این خانه نشینی‌ها با دیگر مسایل مثل ناترازی‌های انرژی ادغام گردد، نارضایتی شهروندان و در نهایت اعتراضات و تنش‌های اجتماعی را به همراه دارد. همچنین «ریزگرد»ها با تخریب محصولات و اراضی کشاورزی سبب افزایش بیکاری شهروندان شده که زمینه افزایش طلاق و میل به استفاده از مواد مخدر را به همراه دارد.
پدیده «ریزگرد» هم منشأ داخلی داشته و هم منشأ خارجی دارد. از این رو می‌توان با فعال کردن دیپلماسی زیست‌محیطی و ایجاد کنسرسیومی از کشورهای منطقه و اختصاص سرمایه کافی با این پدیده شوم در مبدا خود مقابله کرد. شاید در گذشته به دلیل تضاد منافع و رقابتی که بین کشورهای منطقه و ایران بوده اجرای چنین پیشنهادی مقدور نبوده اما در شرایط فعلی و با توجه به روابط مطلوب ایران و همسایگان زمینه اجرای چنین پیشنهادی وجود دارد و تنها برنامه‌ریزی و همت جمعی کشورهای درگیر را می‌طلبد.
استفاده از ظرفیت‌های داخلی، مقابله با سد سازی، ایجاد پوشش گیاهی از گونه‌های مقاوم و … نیز از جمله راههای جلوگیری از پدیده ریزگردهاست.
