توافق جامع راهبردی ایران و روسیه؛ آنچه هست و نیست
فرارو – لایحه توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه روز چهارشنبه 31 اردیبهشت، در مجلس شورای اسلامی به تصویب نمایندگان رسید. در جریان رای‌گیری در صحن مجلس، از ۲۱۲ نماینده حاضر، ۱۹۱ رای موافق، ۸ رای مخالف و ۳ رای ممتنع دادند. آنچه در صحن به رای گذاشته شد، کلیات رسیدگی به گزارش کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در مورد این لایحه بود. در ادامه نیز جزئیات این لایحه به تصویب رسید. بر اساس اصل ۷۷ قانون اساسی «تصویب تمامی عهدنامه‌ها، مقاوله‌نامه‌ها، قراردادها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی توسط مجلس شورای اسلامی ضروری است.»
به گزارش فرارو، توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه روز ۲۸ دی ۱۴۰۳ در جریان سفر مسعود پزشکیان به روسیه از سوی روسای جمهور دو کشور به امضا رسید. به بهانه تصویب این توافقنامه در مجلس که لایحه آن از سوی وزارت امور خارجه تهیه شده است، نگاهی به مفاد این قرارداد می‌اندازیم. توافقنامه راهبردی ایران و روسیه، یک مقدمه و ۴۷ ماده دارد و حوزه‌های گسترده‌ای از همکاری هسته‌ای تا ورزشی را در بر می‌گیرد.
پایه‌های توافق
در بخش مقدمه توافقنامه، از چند عهدنامه و معاهده به عنوان «شالوده حقوقی مستحکم» برای روابط دوجانبه یاد شده است. این قراردادها عبارتند از عهدنامه منعقده بین ایران و جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه در سال ۱۲۹۹ (۱۹۲۱)، قرارداد (معاهده) بازرگانی و بحرپیمایی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی مورخ ۱۳۱۹ (۱۹۴۰)، معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در سال ۱۳۷۹ (۲۰۰۱). در این مقدمه همچنین به اعلامیه بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در زمینه ارتقای حقوق بین‌الملل مربوط به سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) نیز اشاره شده است. اسناد مذکور مربوط به دوران قاجار و پهلوی اول، و دولت‌های خاتمی و روحانی در دوران جمهوری اسلامی ایران است. این توافقنامه در دوران دولت سیزدهم با جدیت زیادی پیگیری شد و به نتیجه رسید.
عدم تعهد برای دفاع
ماده ۳ این توافقنامه، چهار بخش دارد. در بخش اول آمده است که «طرف‌های متعاهد، روابط خود را بر پایه اصول برابری حاکمیتی، تمامیت ارضی، استقلال، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، احترام به حاکمیت، همکاری و اعتماد متقابل تحکیم خواهند بخشید.» طبیعتاً این بخش از ماده باید خود را در حمایت یا عدم حمایت روسیه از ادعای کشور امارات درباره جزایر سه‌گانه ایران نشان دهد.
در بخش سوم این ماده مشخص شده است که «در صورتی که هر یک از طرف‌های متعاهد در معرض تجاوز قرار گیرد، طرف متعاهد دیگر هیچ کمک نظامی یا کمک دیگر را به متجاوز، که به تداوم تجاوز کمک کند، ارائه نخواهد کرد و به حصول اطمینان از اینکه اختلافات بوجود آمده بر اساس منشور ملل متحد و همچنین سایر قواعد قابل اعمال حقوق بین‌الملل حل و فصل گردد، کمک خواهد نمود.» همچنین در بخش چهارم می‌خوانیم: «طرف‌های متعاهد اجازه استفاده از قلمرو خود را برای حمایت از تحرکات جدایی‌طلبانه و سایر اقداماتی که ثبات و تمامیت ارضی طرف متعاهد دیگر را تهدید می‌کند و همچنین در راستای حمایت از اقدامات خصمانه علیه یکدیگر، نخواهند داد.» دو طرف تعهدی برای دفاع از یکدیگر در جریان درگیری‌های نظامی ندارند و صرفاً از کمک به طرف متخاصم اجتناب می‌کنند.
هماهنگی مواضع و رایزنی‌های منظم و گسترده در امور بین‌المللی و سازمان‌های بین‌المللی به خصوص مسائلی که منافع دو طرف را در بر داشته باشد، یکی از موارد پرتکرار در ماده‌های مختلف این توافقنامه است.
محوریت در همکاری‌های نظامی – امنیتی
ماده‌های متعددی از این توافقنامه راجع به همکاری‌های دوجانبه نظامی – امنیتی و همچنین همکاری‌های اطلاعاتی دوجانبه و بین‌المللی است. ذیل ماده ۵ این توافقنامه راهبردی، قراردادهای همکاری نظامی میان دو طرف منعقد خواهد شد. همکاری‌های نظامی و فنی ذیل ماده ۶ گسترش پیدا خواهد کرد. رایزنی‌ها و همکاری در قالب سازوکارهای بین‌المللی برای مقابل با تروریسم بین‌المللی، جرائم سازمان‌یافته فراملی (موضوع کنوانسیون پالرمو)، پولشویی، تامین مالی تروریسم و … ادامه خواهد داشت.
ماده ۱۱ به همکاری در حوزه امنیت اطلاعات میان دو طرف اشاره دارد. پایه این ماده نیز موافقتنامه بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه در خصوص همکاری در حوزه امنیت اطلاعات مورخ ۷ بهمن ۱۳۹۹ هجری شمسی (برابر با ۲۶ ژانویه ۲۰۲۱ میلادی) است. در بخش ۴ این ماده آمده است: « طرف‌های متعاهد از بین‌المللی‌سازی مدیریت شبکه اطلاعات و ارتباطات اینترنت و از حقوق برابر برای دولت‌ها در مدیریت آن حمایت خواهند کرد، هرگونه تلاش برای محدود کردن حق حاکمیتی برای تنظیم و تضمین ایمنی بخش‌های ملی شبکه جهانی را غیرقابل قبول خواهند دانست، و به مشارکت فعالانه‌تر در اتحادیه بین‌المللی مخابرات برای حل این مسایل علاقه نشان خواهند داد.»
همکاری برای صلح در منطقه
دوازدهمین ماده توافقنامه مربوط به همکاری در حوزه صلح و امنیت در منطقه خزر، آسیای مرکزی، ماورای قفقاز و خاورمیانه است. در این ماده همچنین استفاده از ظرفیت‌های اقتصادی دریای خزر «ضمن تضمین ایمنی زیست محیطی، حفاظت از تنوع زیستی، حفظ و استفاده منطقی از منابع زیستی آبزیان دریای خزر و محیط زیست دریایی دریای خزر از جمله در چارچوب فعالیت‌های پروژه‌ای مشترک، همکاری خواهند نمود و هچنین اقداماتی را در زمینه مبارزه با آلودگی دریای خزر» مورد توجه قرار گرفته است.
مقابله با تحریم‌ها و همکاری اقتصادی
در ماده ۱۹ نیز آمده است: «طرف‌های متعاهد با اعمال اقدامات قهرآمیز یکجانبه، از جمله اقداماتی که ماهیت فراسرزمینی دارند، مقابله خواهند نمود و تحمیل آنها را به عنوان یک عمل غیردوستانه و متخلفانه بین‌المللی در نظر خواهند گرفت. طرف‌های متعاهد تلاش‌ها را هماهنگ خواهند نمود و از ابتکارات چندجانبه با هدف از میان بردن چنین اقداماتی در روابط بین‌المللی، وفق از جمله اعلامیه جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در خصوص راه‌ها و ابزارهای مقابله، کاهش و جبران آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه مورخ ۱۴ آذرماه ۱۴۰۲ هجری شمسی (برابر با ۵ دسامبر ۲۰۲۳ میلادی) حمایت خواهند کرد.»
ماده ۲۰ را نیز باید تکمیل کننده ماده قبلی دانست. این ماده جزئیات اقتصادی بیشتری مانند «ایجاد زیرساخت پرداخت نوین مستقل از دولت‌های ثالث، گذار به پرداخت‌های دوجانبه به ارزهای ملی، تقویت همکاری مستقیم بین بانکی و ترویج محصولات مالی ملی»، همکاری برای «توسعه تجارت و تشویق سرمایه گذاری‌ها در مناطق اقتصادی ویژه/آزاد طرف‌های متعاهد» و «توسعه همکاری‌های سودمند متقابل در صنایع استخراج طلا، فرآوری طلا، الماس-برلیان و جواهرات» را در دل خود دارد. حمل و نقل، نفت و گاز و امنیت انرژی، کشاورزی، شیلات و دامپزشکی، تسهیل همکاری‌های گمرگی، سیاست ضدانحصاری، استاندارد و گواهی‌های کیفیت دیگر موضوعات اقتصادی هستند که در این سند مورد توجه قرار گرفته‌اند.
همکاری هسته‌ای
ماده ۲۳ این توافقنامه مربوط به همکاری هسته‌ای میان ایران و روسیه است: «طرف‌های متعاهد به توسعه و گسترش روابط بلندمدت و متقابلاً سودمند به منظور اجرای پروژه‌های مشترک در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی از جمله احداث تاسیسات انرژی هسته‌ای مبادرت خواهند نمود.»
همکاری‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی
بخش دیگری از توافقنامه مربوط به همکاری در این حوزه‌هاست. ماده ۲۸ به حوزه مراقبت‌های بهداشتی، علوم و آموزش پزشکی اختصاص دارد. ماده ۲۹ به «همکاری در زمینه تأمین رفاه بهداشتی و سلامت همه‌گیرشناسی جمعیت را بر اساس قوانین ملی و سیاست‌های دولتی در حوزه پیشگیری و مقابله با بیماری‌های واگیر و همچنین معاهدات بین‌المللی که عضو آنها هستند» مربوط می‌شود. ماده ۳۰ به حوزه تحصیلات عالی اختصاص دارد. این ماده شامل آموزش زبان‌های روسی و فارسی نیز می‌شود. ماده ۳۱ به «کاوش و بهره‌برداری از فضای ماورای جو برای مقاصد صلح آمیز» اشاره دارد.
ماده ۳۲ به «روابط بین رسانه‌های جمعی و نیز در زمینه‌هایی مانند چاپ و نشر، ترویج ادبیات فارسی و روسی و گسترش روابط اجتماعی-فرهنگی، علمی و اقتصادی از طریق تشویق آشنایی و ارتباطات متقابل بین مردم جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» مربوط می‌شود. ماده ۳۳ اشاره همکاری مشترک در حوزه مقابله با اخبار جعلی و همچنین افزایش آگاهی عمومی دارد. ماده ۳۴ به همکاری‌های فرهنگی و هنری اشاره می‌کند و بر فراهم ساختن شرایط برای فعالیت مراکز فرهنگی در دو کشور تاکید کرده است.
ماده ۳۵ مربوط به همکاری‌های گسترده میان بخش‌های دولتی و خصوصی در «زمینهﻫﺎی ترویج میراث فرهنگی، گردشگری، هنرها و صنایع دستی» است. همکاری جهت پیشگیری از وقوع بلایای طبیعی و واکنش به آنها، حفاظت از محیط زیست و مدیریت منابع آبی موضوع مواد ۳۸ تا ۴۰ است.
ورزش و جوانان
ماده‌های ۳۶ و ۳۷ به حوزه ورزش و جوانان در سطوح مختلف اشاره دارد. ماده ۳۶ می‌گوید: «طرف‌های متعاهد تبادلات دوجانبه بین جوانان را تشویق خواهند کرد، برقراری ارتباط مستقیم میان انجمن‌های خلاق، ورزشی، اجتماعی-سیاسی و سایر انجمن‌های جوانان را تسهیل خواهند نمود و برگزاری گردهمایی‌ها، همایش‌ها و رایزنی‌های موضوعی مشترک در مورد مسایل جوانان را ترغیب خواهند نمود.»
ماده ۳۷ نیز به «تحکیم همکاری در زمینه فرهنگ آمادگی جسمانی و ورزش را از طریق تبادل مربیان و سایر متخصصان در زمینه تربیت بدنی و ورزش تسهیل خواهند نمود و همچنین ارتباط مستقیم میان سازمان‌های ورزشی» اشاره دارد.
همکاری ۲۰ ساله
این سند همکاری باید به تصویب مجالس دو کشور برسد که این اتفاق در حال حاضر رخ داده است. بر اساس ماده ۴۵، ۳۰ روز پس از اعلام انجام تشریفات قانونی، به مدت ۲۰ سال لازم‌الاجرا خواهد بود. پس از ۲۰ سال، این دوره قابلیت تمدید خودکار برای دوره‌های ۲۰ ساله دارد.
