خالق آثار نمادین ژاپن: هیروشیگه کیست؟
نمایشگاهی تازه در موزه بریتانیا تلاش می‌کند تا چهره‌ای جامع‌تر از هیروشیگه، استاد نامدار چاپ‌های چوبی ژاپنی، به نمایش بگذارد؛ هنرمندی که آثارش فراتر از مناظر طبیعت، جلوه‌هایی شاعرانه از فرهنگ و زندگی ژاپن را به تصویر کشیده است.
آثار هیروشیگه شاید برای بسیاری آشنا باشد، اما نام او برای شمار زیادی از مخاطبان دنیای هنر همچنان ناشناخته باقی مانده است. او استاد بی‌بدیل چاپ‌های چوبی در دوره ادو در ژاپن بود که با خلق مناظری چشم‌نواز و سرشار از آرامش، سهمی بزرگ در شکل‌گیری تصویر ذهنی جهانیان از ژاپن کلاسیک داشت. با این حال، پیچیدگی و دامنه گسترده هنر او فراتر از آن است که تنها به چند منظره مشهور محدود شود.
اکنون موزه بریتانیا در لندن تلاش کرده تا با برگزاری نمایشگاهی با عنوان «هیروشیگه: هنرمند راه‌های باز»، تصویری کامل‌تر از زندگی و آثار این هنرمند بزرگ ارائه دهد. این نمایشگاه به مناسبت اهدای ۳۵ اثر برجسته از هیروشیگه توسط مجموعه‌دار آمریکایی، آلن مدو، برپا شده است. افزون بر این آثار، ۸۲ اثر دیگر نیز از مجموعه دائمی موزه یا به‌صورت امانت از مدو و سایر مجموعه‌ها در نمایشگاه حضور دارند. نکته قابل توجه اینکه بسیاری از این آثار تاکنون هرگز به‌صورت عمومی نمایش داده نشده‌اند و برخی از آن‌ها حتی تنها نمونه‌های باقی‌مانده از نوع خود به‌شمار می‌روند.
امیلی ویلیامز، متصدی پروژه این نمایشگاه، در گفت‌وگویی با رسانه‌ها عنوان کرده است: «بسیاری از مردم ممکن است آثار هیروشیگه را بشناسند، اما نام او را ندانند. هدف ما این است که بازدیدکنندگان را با استعداد بی‌نظیر او آشنا کنیم.»
وی ادامه داد: «هیروشیگه بیش از همه برای مناظر طبیعی‌اش شناخته می‌شود، اما در این نمایشگاه آثاری از پرندگان و گل‌ها، طرح‌هایی برای بادبزن و موضوعات متنوع دیگر نیز به نمایش گذاشته شده‌اند. این رویکردی جامع‌تر به آثار اوست، فراتر از موضوعات محبوبش.»
هیروشیگه با نام اصلی آندو توکوتارو در سال ۱۷۹۷ در شهر ادو (توکیوی امروزی) و در خانواده‌ای از طبقه سامورایی به دنیا آمد. در دوازده‌سالگی پدر و مادر خود را از دست داد و پس از آن، وظیفه پدرش را به‌عنوان نگهبان آتش‌سوزی در قلعه ادو به عهده گرفت. اما این مسئولیت زمان زیادی از او نمی‌گرفت و فرصت کافی برای پرداختن به هنر داشت. او نزد استاد تویوهیرو از مدرسه اوتاگاوا آموزش دید و آثارش را با نام هنری «هیروشیگه» امضا می‌کرد.
در طول عمر خود، هیروشیگه هنرمندی پرکار بود؛ هزاران چاپ چوبی، صدها نقاشی و کتاب مصور از او به یادگار مانده است. تمرکز اصلی نمایشگاه اخیر بر علاقه عمیق هیروشیگه به مکان و فضاست. او بیش از هزار تصویر از شهر ادو و ساکنانش خلق کرد و مجموعه‌هایی از سفرهای مختلف او به نقاط گوناگون ژاپن وجود دارد که بیشترشان به‌عنوان یادگاری‌هایی محبوب شناخته می‌شدند.
آثار او، فارغ از موضوع، به‌خاطر ظرافت شاعرانه، رنگ‌های غنی و ترکیب‌بندی‌های خلاقانه‌اش تحسین شده‌اند؛ آثاری که تماشاگر را به جهانی خیال‌انگیز، سرشار از زیبایی و آرامش دعوت می‌کنند. برای تطبیق این آثار قرن نوزدهمی با دنیای دیجیتال امروز، موزه بریتانیا با همکاری مجموعه اوترنت لندن، نسخه‌هایی از برخی چاپ‌ها را به تجربه‌ای فراگیر و تعاملی تبدیل کرده است.
یکی از آثار امانتی به‌ویژه ارزشمند این نمایشگاه، نسخه‌ای کم‌نظیر از منظره‌ای معروف از باغ آلو در منطقه کامه‌دو است که بخشی از مجموعه «۱۰۰ منظره مشهور از ادو» محسوب می‌شود. این مجموعه بین سال‌های ۱۸۵۶ تا ۱۸۵۸، کمی پیش از درگذشت هیروشیگه در سنین حدود شصت‌سالگی، تولید شد و یکی از خلاقانه‌ترین بازنمایی‌های او از شهر ادو به شمار می‌رود.
در این چاپ خاص، نگاه تماشاگر از میان شاخه‌های درختی عبور می‌کند تا منظره‌ای دوردست را ببیند. این دیدگاه غیرمعمول، نمونه‌ای بارز از نوآوری ترکیب‌بندی در آثار هیروشیگه است. چنانکه ویلیامز می‌گوید: «این زاویه دید در عین غافلگیرکننده بودن، کاملاً واقعی و باورپذیر است. تماشاگر را درون باغی خصوصی قرار می‌دهد؛ نقطه‌ای ممتاز که از آنجا می‌توان منظره را تماشا کرد، آن هم در حالی که سایر بینندگان پشت حصار ایستاده‌اند.»
علاوه بر مناظر طبیعی، هیروشیگه آثار متعددی نیز از پرندگان، گل‌ها و طبیعت کلی خلق کرده است. این ژانر از هنر در سنت نقاشی کلاسیک چین و مدارسی رسمی با ماهیتی نخبه‌گرایانه رواج داشت، اما هیروشیگه بدون آموزش مستقیم در آن سبک، موفق شد این موضوعات را در قالب چاپ‌های چوبی مردمی گسترش دهد تا عموم مردم نیز بتوانند از زیبایی طبیعت لذت ببرند. به‌گفته ویلیامز، در فرهنگ ژاپنی رابطه نزدیکی میان شعر و طبیعت وجود دارد. بسیاری از چاپ‌های گل و پرنده هیروشیگه نیز با اشعاری تزئین شده‌اند.
یکی از نمونه‌ها، اثری از یک جغد است که به نظر می‌رسد خوابیده باشد، اما شعری از حامی اولیه هیروشیگه، «هاچیجین‌تی»، بر آن نقش بسته که توضیح می‌دهد جغد در حال گوش سپردن به موسیقی باد در میان درختان کاج است. هیروشیگه و هاچیجین‌تی در محافل شعری آشنا شدند و اغلب با یکدیگر همکاری داشتند. البته خلق آثار هیروشیگه همواره حاصل کار جمعی بود.
ویلیامز در این‌باره توضیح می‌دهد: «یکی از جنبه‌های دلنشین این آثار، شباهتشان به نقاشی است. این امر مدیون مهارت نجارهایی است که طراحی اولیه و قلم‌موی هیروشیگه را به‌دقت روی چوب حکاکی می‌کردند.» تکنیکی که برای ایجاد طیف‌های رنگی در پرها به‌کار رفته، بوکاشی (Bokashi) نام دارد که موجب ایجاد حجمی نرم و حالتی کرک‌مانند در پرهای پرنده می‌شود.
در مجموع، نمایشگاه «هیروشیگه: هنرمند راه‌های باز» فرصتی نادر برای آشنایی با چهره‌ای کامل‌تر از هنرمندی است که نه‌تنها در زمان خود، بلکه در هنر مدرن غرب نیز تأثیرگذار بود. او با مهارتی کم‌نظیر، زیبایی جهان پیرامون خود را در قالب چاپ‌هایی ساده اما عمیق و شاعرانه، برای همه نسل‌ها به یادگار گذاشت. این نمایشگاه فرصتی است برای نگریستن دوباره به هنری که در نگاه نخست ساده به نظر می‌رسد، اما لایه‌لایه‌های معنایی و زیباشناختی آن، حکایت از نبوغی فراموش‌نشدنی دارد.
