سنت‌های نیمه شعبان؛ از دریافت براتِ رهایی از دوزخ تا جشن «حق لیلی»
الهه عطاردی در بخش اول گفت‌وگوی تفصیلی، با بیان اینکه ماه شعبان در اندیشه ایرانیانِ شیعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان ماهی پر فضیلت و مقدمه‌ای برای ماه رمضان شناخته می‌شود، گفت: شیعیان ماه شعبان را فرصتی برای تهذیب نفس، عبادت و آماده شدن برای ماه رمضان می‌دانند. در روایات اسلامی، تأکید زیادی بر اعمال عبادی این ماه شده است. در شرافت این ماه همین بس که رسول خدا (ص) آن را برای خویش برگزیده و فرموده است: «شَعبانُ شَهری و رَمَضانُ شَهرُ اللّه ِ». شعبان، ماه من و رمضان ماه خداوند است.
او افزود: در کتاب ارزشمند مصباح‌المتهّجد از امام علی (ع) نقل شده است:«رَجَبٌ شَهری و شَعبانُ شَهرُرَسُولِ اللّه». رجب ماه من و شعبان ماه رسول خدا است. همچنین پیامبر اکرم(ص) درحدیثی می‌فرمایند: «شَعبَانُ شَهری رَحِمَ الله مَن اَعَانَنِیعَلَی شَهرِی» یعنی: شعبان، ماه من است و خدا رحمت کند کسی را که در این ماه مرا (در عبادت و طاعت) یاری و همراهی کند.
جایگاه باشکوه جشن نیمه شعبان نزد ایرانیان
نویسنده کتاب تقویم آیینی ماه شعبان ادامه داد: همچنین رخدادهای دینی در ماه شعبان و مناسبت‌های مبارکی همچون تولد ائمه و به‌ویژه ولادت امام زمان (عج) در این ماه و همزمان بودن آن با شب برات که در باور مردمی براتِ آزادی از دوزخ به دست مومنان داده شده و روح درگذشتگان مهمان اهل زمین می‌شود، در فرهنگ مردم به این ماه جایگاهی باشکوه بخشیده است.
او اظهار کرد: آیین‌ها و مراسم جاری در این ماه در برگزاری باشکوه جشن‌های میلاد و عید مردگان دیده می‌شود که تابع مولفه‌های زیباشناسی جشن‌ها و محتوای مذهبی آن است؛ چنانکه آذین‌بندی خیابان‌ها و گذرگاه‌ها، بستن طاق نصرت‌ها، افروختن چراغ‌ها و شمع‌ها و مشارکت همگانی در برگزاری جشن‌ها که با آداب و رسومی همچون پخش نذورات و خیرات و مدیحه‌سرایی و مولودی‌خوانی همراه است، مجموعه این اعمال آیین‌های بزرگداشت ماه شعبان را به جلوه‌ای از آیین‌های مذهبی در میان مردم ایران در مناطق مختلف آن تبدیل می‌کند.
از حاجت‌خواهی تا مهرورزی به امام غایب
به گفته این پژوهشگر ارشد واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما بخشی از مراسم و آیین‌هایی که به مناسبت نیمه شعبان از سوی مردم در مناطق مختلف اجرا می‌شوند در طلب حاجت و برآورده شدن مراد خود است و بخشی دیگر به نشانه شادمانی و ابراز ارادت، اشتیاق و مهرورزی به امام غایب انجام می‌شوند.
او با بیان اینکه تجلی این شوق و اشتیاق را می‌توان در نحوه برپایی باشکوه جشن‌ها مشاهده کرد، گفت: آذین‌بندی خیابان‌ها و بستن طاق نصرت‌ها، چراغانی و افروختن آتش در بعضی مناطق همراه با پخش شیرینی و شربت و پذیرایی از شرکت کنندگان، نمونه‌ای از رفتارهای آیینی است که در بزرگداشت ولادت امام زمان (عج) و جشن‌های نیمه شعبان در سراسر ایران دیده می‌شود. علاوه بر آن برگزاری مراسم آیینی مرادمندی، خیرات و نذورات همچون سفره‌های نذری، پختن خوراک‌ها و نان‌های مخصوص نشان دهنده باور قلبی شرکت کنندگان در جشن به برآورده شدن حاجات و قبول شدن نذرهای خود است. طاعات و عبادات، طلب استغفار و انجام امور دینی همچون روزه‌داری و خواندن نمازهای مستحبی نیز از دیگر اعمالی است که در ماه شعبان و در بزرگداشت این ماه مبارک انجام می‌شوند و همگی گستره وسیعی از آیین‌ها را در فرهنگ شیعی و در سرزمین ایران به تصویر می‌کشند.
«بپرس تا بگویم» آیینی برای آشنایی کودکان با امام زمان (عج)
عطاردی جایگاه ممتاز جشن نیمه شعبان در فرهنگ مردم را برآمده از عشق و ارادت به صاحب این روز یعنی امام زمان (عج) دانست و تاکید کرد: چنانکه در گذشته در شهر سراب هر وقت اسامی ۱۲ امام را می‌شمردند، بعد از نام مقدس امام حسن عسکری(ع) در بعضی مواقع نام شریف آقا امام زمان (عج) را مستقیم ذکر نمی‌کردند، بلکه وقتی به نام ایشان میرسیدند، می‌گفتند: «خبر آل و یُوم» که یعنی «بپرس بگویم یا سوال کن بگویم». آن وقت همه می‌دانستند منظور آقا امام زمان (عج) است و به احترام ایشان صلوات می‌فرستادند. هدف از نبردن مستقیم نام امام زمان (عج) به دو علت بود؛ یکی این که ممکن بود در موقع ذکر نام ایشان امکان قیام نباشد که در این موقع صلوات می‌فرستادند و دوم به خاطر جلب توجه بیشتر حاضرین به ویژه بچه‌ها و جوانان که موجب کنجکاوی آنها شده و نام حضرت را بپرسند، آن وقت همه اسامی آقا را به عنوان یادآوری و آموزش به جوانان و بچه‌ها بازگو کنند تا کوچکترها نیز با اسامی شریف امام زمان (عج) آشنا شوند.
نقش آیین‌ها در حفظ هویت جمعی
او با بیان اینکه برگزاری آیین‌های متعدد در مناطق مختلف ایران که برپایه باورهای قلبی و اعتقادات دینی مردم است، جلوه‌ای از فرهنگ مردم را آشکار می‌کند و بر هویت دینی مردم در مناطق مختلف ایران بیش از پیش تاکید می‌ورزد، گفت: همچنین نقش آیین‌ها در همبستگی اجتماعی و حفظ هویت جمعی آشکار می‌شود. از جمله این آیین‌ها که در زمره آیین‌های حاجت‌خواهی یا فیض‌طلبی شمرده می‌شود، می‌توان به مراسم «کمچه بعک» در شوشتر، «مرادمندی» در دزفول، «آلادوشی» در رامهرمز و شوشتر، «جیرجیرونی» در مناطقی از اصفهان، «حق لیلی» در هرمزگان، «گرگاعو» در یزد و «شونیمی» در اردکان اشاره کرد که برخی از آنها همچنان در زمره آیین‌های مذهبی در میان مردم هرسال باشکوه بسیار برگزار می‌شوند.
«حق لیلی» جشن کودکانه نیمه شعبان
نویسنده کتاب تقویم آیینی ماه شعبان با اشاره به پژوهشی که در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما به تفصیل در خصوص ماه شعبان انجام گرفته است، درباره مراسم «حق لیلی»، توضیح داد: این مراسم در سال‌های اخیر در مناطق مختلف هرمزگان از جمله میناب با شرکت آحاد مختلف مردم در شب نیمه شعبان برگزار می شود. جشن «حق لیلی» یا «آرد گیز گردانی» در واقع همان جشن نیمه شعبان یا جشن تولد امام زمان (عج) است. این جشن را می‌توان یکی از مهمترین جشن‌های این شهر دانست.
او ادامه داد: در شهر میناب هنگام نیمه شعبان تمام اهالی به بازار می‌روند و ضمن خریدن لباس نو برای کودکان آجیل، شیرینی و چیزهای مورد نیاز را برای برگزاری این مراسم را تهیه می‌کنند و بعد از غروب کودکان به شکل گروهی و در حالی که کیسه‌ای در دست دارند از خانه خارج شده و برای گرفتن عیدی که می‌تواند شربت، شیرینی، نخود، شکلات و … باشد می‌روند. دخترها و پسرها به در هر منزلی که رسیدند ابتدا ایستاده و این شعر را با صدای بلند می‌خوانند: «حَک (حق) لیلی کَرَم گوشم بِشِ مِ هادم که درویشَم» که یعنی «به من حق لیلی بدهید چرا که گوشم کَر است و درویش نیز هستم».
آیین سنتی «حق لیلی» یا «آرد گیز گردانی»
الک‌اندازون و شیرینی خورونِ همسایه‌ها
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: اما برای بزرگترها نیز رفتن به سه منزل و «حق لیلی» گرفتن طبق باور مردم میناب واجب دانسته شده است. این جشن امروزه به گونه‌ای که ذکر آن رفت در روستاهای میناب برگزار می‌شود، اما در زمان قدیم رسم بود که همسایه‌ها به طور پنهانی آرگیز (اَلَک) را در حیاط خانه همسایه می‌انداختند و اهالی خانه نیز الک را از آجیل و شیرینی، پول و چیزهای دیگر پر می‌کردند و آن را بیرون خانه کنار در حیاط قرار می‌دادند. سپس همسایه‌ها خوراکی‌ها را از درون آن بر می‌داشتند.
او با بیان اینکه در قشم نیز این مراسم به همین شکل برگزار می‌شد، اظهار کرد: البته یک تفاوتی وجود داشت آنهم اینکه بزرگسالان در این شب از خانه‌های خود بیرون نمی‌رفتند و فقط بچه‌ها طبق یک رسم قدیمی دسته جمعی از خانه‌ها خارج می‌شدند و برای انجام مراسم «هرارگیز کرد» یا «هارگزکرده»به در خانه‌ها می‌رفتند. مراسم «حق لیلی» و مراسمی از این دست شادی جشن‌های نیمه شعبان را مضاعف می‌کنند و حضور کودکان تصویری از معصومیت و حاجت خواهی، توسل و مرادمندی را در فرهنگ عامه به نمایش می‌گذارند.
شبی برای دریافت براتِ رهایی از دوزخ
پژوهشگر ارشد واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما همچنین در مورد آیین «شب برات» و ارتباط آن با نیمه شعبان توضیح داد: نیمه شعبان با عنوان شب برات/ برائت، به‌ویژه نزد شیعیان جشن گرفته می‌شود. «شب برات» یا «چراغ برات» یا «شب روشن»، مراسمی است برای تکریم مردگان در مناطقی از ایران برگزار می‌شود. مراسم شب‌های برات یا چراغ برات سابقه‌ای دیرینه دارد به طوری که صدها سال است مردم ماه شعبان و نیمه شعبان را با چراغ برات می‌شناسند. در باور مردمان در این شب براتِ رهایی از دوزخ به بندگان بخشیده می‌شود، دعاهای آنها برآورده و روزیِ یک سالِ آنها معین می‌شود.
«شب برات» بازمانده‌ای از رسم «فروردینگان»
او ادامه داد: در این ایام که اغلب از ۱۲ تا ۱۵ شعبان به طول می‌انجامد، یاد و خاطره درگذشتگان گرامی داشته می‌شود و بازماندگان با رفتن به آرامستان‌ها و خواندن فاتحه، برای شادی روح اموات خود خیرات می‌کنند. این مراسم که در مناطقی از ایران به‌ویژه خراسان در تقارن با جشن نیمه شعبان، با شکوهی مضاعف برگزار می‌شود، پیشینه‌ای کهن دارد و بازمانده‌ای از رسم «فروردینگان» در نزد ایرانیان پیش از اسلام شناخته می‌شود. افزون بر آن بزرگداشت این شب در فرهنگ‌های مختلف با رسم‌ها و آیین‌های گوناگونی همراه است که نمایانگر اعتقادات و باورهای مردم در این شب مقدس است.
مراسم شب برات در خراسان جنوبی
عطاردی با بیان اینکه در شب برات خیرات در قالب نذر و احسان مرسوم است، اظهار کرد: این خیرات به نیت شادی روح در گذشتگان و برآورده شدن حاجات و طلب خیر و برکت انجام می‌گیرد و انواع خوراک‌ها، حلواها، نان‌ها و… را شامل می‌شود. از جمله رسم‌های مشهور در این شب می‌توان به مراسم «شونیمی» در اردکان، مهرجرد، حمیدآباد ساری، بُشرویه، رسم «کاسه‌اندازی» در آبادی خراجی (رودان)، مراسم «شمع‌براتی» در فردوس، افضل‌آباد بیرجند، مارانکلاته گرگان، در روستای میان‌آباد جلگه دستگردان و بشرویه، مراسم «شُوبَراتو» یا «کوزه براتی» در لار، رسم «نیمه براتی» در بوشهر و فارس و رسم «باغبند» در شهرستان بشرویه اشاره کرد.
«شب برات» در کدام کشورها برگزار می‌شود؟
او با تاکید بر اینکه برگزاری این مراسم تنها مختص به ایران نیست و در بعضی کشورهای خاورمیانه و شبه قاره هند از جمله، هند، پاکستان، ترکیه، افعانستان، مناطق کردنشین و بخش‌هایی از ایران مرسوم است ، اضافه کرد: در ایران مراسم ویژه «برات» با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات، (جیژنی بهراتی) و… با آداب و رسوم مختلف برگزار می‌شود. این مراسم اگرچه هم اکنون با جشن نیمه شعبان همزمان شده است، اما تفاوت‌هایی دارد؛ چنانکه برگزاری جشن‌های نیمه شعبان را مسلمانان شیعی برگزار می‌کنند در حالی که جشن برات یا جشن روشنایی را مسلمانان سنی و بخش‌هایی از مناطق شیعی برگزار می‌کنند. در ایران شهرهای کردستان، دزفول، یزد (شب صله) مشهد، شیروان، کاشمر، خراسان از مناطقی هستند که آیین‌های ویژه‌ای در بزرگداشت شب برات دارند.
تفاوت جشن نیمه شعبان با سایر جشن‌های مذهبی
این پژوهشگر فرهنگ عامه با تاکید بر اینکه برگزاری و حفظ آیین‌ها فرآیندی پیچیده و چندوجهی است که تحت تأثیر تعامل عوامل مختلف قرار دارد، گفت: عوامل فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی هر کدام در ادامه حیات و یا به فراموشی سپردن آیین‌ها موثرند. با توجه به تغییر و تحولات اجتماعی در سال‌های اخیر، تغییر نسل‌ها و عملکرد دستگاه‌های سیاسی در حوزه فرهنگی، همواره شاهد افول و یا رشد برخی از آیین‌های مردمی بوده‌ایم. اما جشن‌های نیمه شعبان که در زمره باشکوه‌ترین جشن‌های مذهبی در فرهنگ شیعی هستند و جشن‌های ولادت امام زمان(عج) فراتر از یک مراسم دینی و محلی برای تجلی اندیشه شیعی به شمار می‌روند.
او ادامه داد: اگرچه جشن نیمه شعبان از حیث شکل برگزاری تابع سایر جشن‌های مذهبی است و عناصری همگون را در بر می‌گیرد، اما آنچه این جشن را از سایر جشن‌های مذهبی متفاوت می‌کند، درونمای انتظار برای ظهور منجی است که ارکان جشن‌های نیمه شعبان را شکل می‌بخشد و خودجوش بودن آن نزد نهادهای مردمی است. از این رو اشتیاق به زیارت «وی»، اعتقاد به ناظر بودن امام و امید به ظهور زودهنگام وی، رویکرد متفاوتی را پیش روی شرکت کنندگان قرار می‌دهد و برخلاف آنچه که شاید به نظر برسد، آیین‌های نیمه شعبان با رجوع به باورهای قلبی مردم در مناطق مختلف همچنان برگزار می‌شوند و قلب تپنده آیین‌های مذهبی را به خود اختصاص داده‌اند.
