چطور یک ایرانی در قرن هشتم قدیمی‌ترین نقشه جهان را اینقدر دقیق ترسیم کرد؟+ عکس
در تاریخ علم جغرافیا، چهره‌هایی برجسته‌ای در جهان اسلام وجود دارند که آثار آنها قرن‌ها جلوتر از زمان خود بوده‌اند. یکی از این دانشمندان، حمدالله مستوفی، جغرافی‌دان و مورخ قرن هشتم هجری است که نام او با یکی از نخستین نقشه‌های جامع جهان در تمدن ایرانی-اسلامی گره خورده است. نقشه‌ای که به گفته مورخان، حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال پیش از سفر تاریخی کریستف کلمب به قاره آمریکا ترسیم شده و از دقت و دیدگاهی علمی برخوردار است.
زندگی و آثار حمدالله مستوفی
حمدالله مستوفی قزوینی، در حدود سال ۶۸۰ هجری قمری (۱۲۸۱ میلادی) به دنیا آمد و تا نیمه قرن هشتم هجری می‌زیست. او از جمله چهره‌های علمی بزرگ ایران در دوران ایلخانی به شمار می‌رود. مهم‌ترین اثر او کتاب نزهة القلوب است که در آن اطلاعات دقیقی درباره وضعیت جغرافیایی، اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی مناطق مختلف ایران و جهان اسلام ارائه شده است.
این کتاب صرفاً یک متن توصیفی نیست؛ بلکه شامل نقشه‌ای از جهان نیز هست که به‌صورت دایره‌ای طراحی شده و بر اساس تقسیم‌بندی سنتی جغرافیای اسلامی به هفت اقلیم (اقالیم سبعه) ترسیم شده است. این نقشه در کنار متن کتاب، نشان‌دهنده درک نسبتاً دقیق مستوفی از جغرافیای شناخته‌شده آن زمان است.
نقشه‌ای پیشرو در تاریخ جغرافیا
نقشه مستوفی، مانند بسیاری از نقشه‌های قرون میانی در تمدن اسلامی، دارای ساختاری دایره‌ای است. مرکز این نقشه معمولاً مکه یا سرزمین‌های اسلامی است و اطراف آن را قاره‌ها و سرزمین‌های دیگر فراگرفته‌اند. با وجود اینکه این نقشه‌ها بر اساس باور‌ها و اطلاعات آن زمان ترسیم شده‌اند و به شکل علمی امروزی نزدیک نیستند، اما در نوع خود یک دستاورد مهم علمی محسوب می‌شوند.
آنچه نقشه مستوفی را متمایز می‌کند، دقت در ذکر نام شهرها، رودخانه‌ها، کوه‌ها و موقعیت نسبی سرزمین‌هاست. بسیاری از مناطق ایران، آسیای مرکزی، هند، شبه‌جزیره عربستان و حتی بخش‌هایی از اروپا و آفریقا در این نقشه مشخص شده‌اند. این نشان می‌دهد که او نه تنها به منابع کهن مانند آثار بطلمیوس (Ptolemy) دسترسی داشته، بلکه از دانش میدانی، منابع محلی و سفرنامه‌های مختلف نیز بهره گرفته است.
آیا نقشه مستوفی مادر نقشه‌های جهان است؟
در سال‌های اخیر، برخی ادعا‌ها در فضای مجازی مطرح شده که نقشه حمدالله مستوفی «مادر تمام نقشه‌های جهان» و منبع الهام برای نقشه‌های اروپایی، عثمانی و حتی چینی بوده است. این ادعا‌ها اگرچه جذاب و افتخارآمیز هستند، اما از نظر تاریخی و علمی مبنای مستند ندارند.
تا کنون هیچ سندی دال بر تأثیر مستقیم نقشه مستوفی بر نقشه‌های اروپایی یا چینی یافت نشده است. نقشه‌های اروپایی در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی، بیشتر تحت تأثیر آثار بازنویسی‌شده بطلمیوس بودند. همچنین نقشه‌های چینی، مانند کانگ‌نیدو یا دا مینگ هون یی تو، از منابع داخلی و سنت‌های بومی الهام گرفته‌اند و مسیر کاملاً مستقلی از جغرافیای اسلامی داشته‌اند.
از سوی دیگر، امپراتوری عثمانی نیز در قرون بعدی نقشه‌های خود را بر اساس منابع عربی و ترکی تدوین کرد و تأثیر مستقیم از نقشه مستوفی تأیید نشده است. با این حال، نقشه مستوفی در درون سنت علمی اسلامی – ایرانی جایگاهی مهم دارد و نشان می‌دهد که پیش از آغاز عصر اکتشافات جغرافیایی اروپا، دانشمندان ایرانی دیدگاه نسبتاً دقیقی نسبت به جهان آن روز داشته‌اند.
اهمیت نقشه مستوفی در تاریخ تمدن ایرانی – اسلامی
با وجود اینکه نقشه حمدالله مستوفی تأثیر جهانی مستقیم نداشته، اما ارزش آن در تاریخ جغرافیای اسلامی انکارناپذیر است.او توانسته در قرنی که هنوز بسیاری از مناطق جهان ناشناخته باقی مانده بودند، تصویری منسجم و ساختارمند از جهان ارائه دهد. این نقشه همچنین یکی از معدود نمونه‌های نقشه‌برداری پیشامدرن در تاریخ ایران است که به‌صورت مکتوب و مصور باقی مانده است.
افزون بر آن، نقشه مستوفی به ما نشان می‌دهد که دانش جغرافیا در تمدن اسلامی تنها به بازنویسی منابع یونانی محدود نبوده، بلکه روندی پویا و مبتنی بر تجربه و تحلیل داشته است. توجه او به جزئیات، ذکر دقیق شهرها، و طبقه‌بندی علمی اقلیم‌ها از جمله ویژگی‌هایی است که نقشه او را متمایز می‌کند.
نقشه حمدالله مستوفی، یکی از برجسته‌ترین دستاورد‌های جغرافیایی جهان اسلام در قرون میانی است که با نگاهی تحلیلی و علمی به ترسیم جهان آن زمان پرداخته است. اگرچه او اولین نقشه‌نگار جهان نبوده و نقشه‌اش نیز تأثیر مستقیمی بر تمدن‌های دیگر نگذاشته، اما جایگاه او به عنوان پیشگامی در علم جغرافیا و ترسیم نقشه‌ای دقیق، حدود ۱۵۰ سال پیش از سفر کلمب، جای تردید ندارد. این نقشه یادآور ظرفیت‌های علمی عظیم تمدن ایرانی – اسلامی و نقش آن در شکل‌گیری درک بشر از جهان پیرامون است.
